Chinese luchtballonnen die boven de VS worden neergehaald, kabels in zee die worden doorgesneden of computers die worden gehackt: sabotage en spionage is weer aan de orde van de dag. Dan doet het werk van de Oostduitse veiligheidsdienst in het Stasi-museum in Berlijn bijna kinderlijk aan. Al blijft het schokkend om te ervaren hoe het leven is in een land, waar je werkelijk niemand kan vertrouwen.

Tunnels van Oost naar West

Het weer is grauw en grijs, kortom passend bij een bezoek aan het Stasi-museum in Berlijn Lichtenberg. Met de tram passeer ik de huizen, waaronder tot diep in de jaren tachtig van de vorige eeuw met gevaar voor eigen leven tunnels werden gegraven van Oost- naar West-Berlijn. Om maar te ontsnappen aan de ‘heilstaat’ die het Klein Orkest ooit zo treffend heeft bezongen.

Voor het eerst begreep ik wat vrijheid inhield

Als middelbare scholier maakte ik met mijn ouders in 1974 een 14-daagse reis achter het IJzeren Gordijn. Voor het eerst realiseerde ik me wat het begrip vrijheid inhield, toen ik de Russische tanks om de hoek van de Zwinger in Dresden zag staan. Opgelucht haalde ik adem toen onze bus Checkpoint Charlie passeerde, terwijl onze vrouwelijke gids daarvoor net huilend was uitgestapt. Als jong meisje aan de verkeerde kant van de muur terecht gekomen….

Het ontstaan van Checkpoint Charlie begin jaren zestig bij het begin van De Muur. Daarvoor waren tussen 1949 en 1960 al 2,7 miljoen Duitsers naar het westen gevlucht.

90.000 ambtenaren om gegevens te verzamelen

Hele verhalen kan ik neerpennen over het oude hoofdkwartier van het Ministerium für Staatssicherheit (Stasi), waar ik nu in de 21ste eeuw rondloop. Het groeide uiteindelijk uit tot een plek waar meer dan 6000 mensen werkten. Bij de val van de muur in 1989 werkten er bij de Stasi in Oost-Duitsland in totaal 90.000 ambtenaren en daarbuiten het dubbele aantal ‘informele medewerkers’; buren, collega’s, zelfs kinderen werden ingezet om anderen of hun eigen ouders in de gaten te houden en/of te verraden.

Ontsnappen aan de Oost-Duitse heilstaat

Ik ga mee met een Engelstalige rondleiding door een Oost-Berlijnse gids die vertelt hoe de zwager van zijn vader aan Oost-Duitsland ontsnapte. Hij zwom in Roemenië de Donau over naar het voormalige Joegoslavië. Een bekende vluchtroute, had ik al gehoord bij een rondleiding van Berliner Unterwelten (Een aanrader voor wie in Berlijn de recente geschiedenis wil opzoeken).

Die ontsnapping was natuurlijk verraad aan de Duitse heilstaat die de Sozialistische Einheitspartij Deutschland meende te hebben opgebouwd. Hoe kwam die zwager aan zijn ideeën? Dat maakte zijn achtergebleven familieleden meteen verdacht. En dus werden ze afgeluisterd, geïnfiltreerd en geobserveerd. De vader van onze gids in het Stasi-museum, werkzaam bij een bedrijf in telecommunicatie, was goed op de hoogte van de gevaren. Maar ook opstandig, dus klaagde hij over de telefoon over de economie in Oost-Duitsland. Dat kostte hem zijn carrière. 

Belastende papieren voor zijn eigen ‘vriend’

Het Stasi-museum toont de groei van achterdocht en onderdrukking in Oost-Duitsland en de middelen die werden gebruikt. Daarnaast ontstond er zoals te doen gebruikelijk in dictatoriale landen een kliek van heersers. Zo was Erich Mielke vanaf 1957 tot en met de val van de Muur in 1989 minister van de Stasi. In een rode koffer in de tentoonstelling bewaarde hij belastende papieren tegen zijn eigen ‘vriend’ en partijleider Honecker. Naast zijn ministerschap was hij ook voorzitter van voetbalclub BSC Dynamo. Heel toevallig werden die bijna 10 jaar op rij kampioen….

Erich Mielke, hoofd van de Staatssicherheitsdienst (Stasi).
Borstbeeldje op het bureau van Erich MielKe: Felix Dzerzjinski, oprichter van de Russische KGB.

Zou in de 45 kilometer archieven van het Stasimuseum nog iets te vinden zijn?

Aan het eind van de rondleiding stel ik dan toch de vraag die me na 1974 nog wel eens heeft bezig gehouden. Waren die verhalen over het afluisteren op hotelkamers broodje aap of….? ‘Echt niet,’ verzekert de gids. ‘De Stasi verzamelde allerlei gegevens ook over toeristen.’ Stel je voor dat mijn ouders of ik sympathiek zouden staan tegenover de DDR, dan hadden ze ons later misschien kunnen gebruiken voor beÏnvloeding. Zoals dat nu nog gebeurt op sociale media en daarbuiten door totalitaire regimes als Rusland. Na de rondleiding dwaal ik nog tot vlak voor sluitingstijd door de vertrekken waar Erich Mielke zijn kantoor had en allerlei trucs om te spioneren en te beïnvloeden worden getoond.

Een fototoestel weggewerkt achter een knoop….

Op de terugweg naar de metro zie ik op het bord dat verwijst naar het Stasi-museum de kleine camera weggewerkt in een knoop van een colbert die ik heb gezien. Onwillekeurig denk ik daarbij zou er in die 45 kilometer lange archieven nog iets te vinden zijn over de familie Ruisch?

Meer lezen over Berlijn

Kees Rooze mijmerde bij een restant van de Berlijnse Muur over de val ervan in 1989. Hij schreef ook over de regelmatige bezoeken die hij aan de fascinerende hoofdstad van Duitsland bracht. Dé auto van Oost-Duitsland was natuurlijk de Trabant, die nog steeds veel fans heeft. Tegenwoordig is natuurlijk de trein hét vervoermiddel voor een stedentrip naar Berlijn, maar dat is nog een heel avontuur.

Openingsfoto: het hoofdgebouw van de Staatssicherheitsdienst in Berlijn Lichtenberg.