Hilma af Klint en ‘onze’ Piet Mondriaan hebben elkaar nooit in den lijve gezien. Toch vertoont hun werk dezelfde invalshoeken en overeenkomsten. Inspiratie uit de theosofie en de natuurkunde vormen voor beiden de basis van hun abstracte kunst. De tentoonstelling met werken van deze kunstenaars is te zien tot en met 25 februari 2024 in het Kunstmuseum Den Haag. Kunsthistorica Mirelle Nunes waarom de tentoonstelling onze belangstelling verdient.

Van Zweedse natuur naar abstracte kunst

Hilma af Klint in haar studio in Stockholm, 1895.

Ondanks dat Hilma af Klint gerekend wordt tot de eerste pioniers van de abstracte schilderkunst aan het begin van de 20e eeuw, behoeft Hilma af Klint een introductie. De Zweedse kunstenares werd geboren in 1862 in Solna en werd in 81 jaar. Hilma studeerde aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Stockholm. Zij verdiende de kost met het schilderen van portretten, landschappen en botanische tekeningen. Haar familienaam Af Klint (niet te verwarren met die van Gustav Klimt met een ‘m’) verwijst naar haar adellijke afkomst. Voorvader Eric af Klint werd in 1805 verheven in de adelstand.

Mystieke wortels

Hilma had interesse in wiskunde en spiritualiteit. Deze twee componenten zien we dan ook terug in haar werk. Door het aanroepen van het verborgene in séances kreeg zij haar abstracte motieven ‘doorgeseind’ vanuit hogere sferen. Niet bedoeld om het grote publiek te behagen. En juist deze kunstwerken staan in onze tijd in de belangstelling.

Kunstmuseum en Mondriaan

Terecht dus, dat het Kunstmuseum nu een tentoonstelling heeft gewijd aan haar en Piet Mondriaan (1872-1944) . Het museum heeft immers met ruim 300 kunstwerken de grootste collectie ter wereld van de kunstenaar. Zijn weg naar abstractie is nergens anders zo duidelijk te zien als in dit museum. Mondriaan ontwikkelde zich tijdens zijn leven stap voor stap van het realisme naar abstractie: van landschappen en portretten naar een beeldtaal met horizontalen en verticalen en primaire kleuren.

De natuur als inspiratiebron

Dat de hoofdrolspelers elkaar nooit gesproken hebben, maakt het juist zo bijzonder dat hun werk zoveel interessante overeenkomsten weerspiegelen. Zo waren zij allebei geïnspireerd door de theosofie en de ideeën van Rudolf Steiner, de Oostenrijkse grondlegger van de antroposofie.

Ook het afbeelden van de natuur was een gezamenlijke inspiratiebron. Het schilderen en tekenen van bloemen bij zowel Af Klint als Mondriaan, worden doorgaans los gezien van hun belangrijkste werken. Bij de een zijn het de gecultiveerde chrysanten en amarylissen, bij de ander de wilde planten en bloemen. Maar juist vanuit dit gegeven groeide hun ontwikkeling naar abstractie.

Hilma af Klint; Groep IV, No. XX, tempera op papier.
Piet Mondriaan: Rastercompositie 9 uit 1909. Olieverf op karton.

De (r)evolutie van Hilma af Klint en Piet Mondriaan

Weg van de natuurlijke verschijningsvormen vindt Mondriaan stap voor stap zijn abstracte rastervormen via bomen, pieren en oceanen en transformeert Af Klint (bijvoorbeeld) haar zwanen in kubussen en cirkelcomposities. We zien in  haar werken spiralen en geometrische vormen in pastelkleuren waarmee ze zich een weg baant naar abstractie.

De zwanen, groep IX: deel I, Nr. 1, Nr. 8 en Nr. 10, olieverf op doek.
Alle werken: courtesy The Hilma af Klint Foundation.

De Tien Grootste

In slechts 40 dagen (!) schilderde Hilma tien monumentale werken van ongeveer 3,20 meter hoog. De werken verbeelden de ontwikkeling vanaf de prille kindertijd tot aan de ouderdom. Een indrukwekkende serie vol levendige tekens, vormen en kleuren. Deze serie was bedoeld voor een door Hilma te ontwerpen tempel.

In haar testament had ze vastgelegd dat ‘De Tien Grootste’ tot 20 jaar na haar dood niet mochten worden tentoongesteld. “”Het publiek zou er nog niet aan toe zijn,” was haar gedachte. Het duurde uiteindelijk 40 jaar. In 1987 was haar werk voor het eerst buiten Zweden te zien en wel in het Kunstmuseum Den Haag. Vanaf toen was haar ster rijzende bij het publiek. Dat rond de eeuwwisseling steeds meer aandacht heeft gekregen voor de positie van vrouwen in de kunst.

Nu zijn alle tien de werken uit de serie ‘De tien grootste’ (‘The ten largest’ van Hilma af Klint te zien op de begane grond van het Kunstmuseum. En kan het publiek kijken en vergelijken met de werken van Piet Mondriaan.

Nieuwsgierig geworden naar deze tentoonstelling? Op 9 november houdt Mirelle Nunes van Kunst uit Zeist een lezing over de tentoonstelling, die ook online is bij te wonen. Naast lezingen, geeft zij ook rondleidingen, zoals tijdens kunstbeurs PAN Amsterdam in de RAI van 19 t/m 26 november.

Meer lezen over kunst

Mirelle Nunes laat ons regelmatig kennis maken met beeldende kunst. Zo schreef ze eerder over de tentoonstelling van ‘zelfportretten in Slot Zeist, waar ze ook een mooie expositie hadden van Jasper Krabbé. Sllot Zeist is op zich al een bezoek waard, net als het mooi gelegen Belvédère in het noorden. Meer lezen over kunst? Klik dan hier.

Openingsfoto: werken uit de serie ‘The ten largest’ van Hilma af Klint, te zien in het Kunstmuseum Den Haag. foto: Mirelle Nunes