In ‘De bezette stad’ dringt de oorlog tot in je vezels door

‘Atlas van een bezette stad’ eerst boek

Het begon met een opmerking van de vader van Bianca Stigter, Gerard, beter bekend als de dichter K. Schippers. Hij vond dat er nog maar weinig aan de bezetting herinnerde in zijn woonplaats Amsterdam. Het antwoord van zijn dochter, historicus, journaliste en filmmaakster, verscheen eerst in 2005 en daarna in een uitgebreide versie in 2019: Atlas van een bezette stad. Hierin werden minutieus de plekken in Amsterdam benoemd waar oorlogsgeweld plaats vond. Het bleken er duizenden.

Wat gebeurde daar in ’40-’45

Sinds deze week kunnen we nu ook naar al die plekken kijken in de film De bezette stad. Steve McQueen, de echtgenoot van Bianca Stigter, is een gelauwerd filmmaker van films als Shame en 12 Years a Slave. We zien beelden van de Hollandse Schouwburg, het Muiderpoortstation en het Weesperplein in Amsterdam. Ze geven het leven weer in het hier en nu, we kijken naar mensen die iets doen of simpelweg voorbij lopen. Tegelijkertijd horen we de stem van Carice van Houten, die ons vertelt wat er daar tussen 1940 en 1945 gebeurde. En niet alleen op deze bekende plekken, maar juist ook in doorsnee woningen op drie hoog. In straten, waarvan menig Nederlander en Amsterdammer nog nooit heeft gehoord. Of misschien alleen kent van de dagelijkse route door de stad.

Mantra van oorlogsgeweld

Carice van Houten noemt droog het adres, de mensen die er woonden, werkten of rond liepen en hoe het hen is vergaan. Niet alleen Joden, Sinti, Roma, homoseksuelen of verzetsmensen. Ook gewone mensen die op de verkeerde tijd op de verkeerde plek waren. Of slachtoffer werden van de Hongerwinter of een razzia voor de Arbeitseinsatz.

Het opsommen van oorlogsgebeurtenissen gaat maar door en door, viereneenhalf uur lang. Ik leun comfortabel in mijn bioscoopstoel met koffie en broodjes en voel me daar al die tijd schuldig over. Toehoorder van al dat menselijk leed maar zelf in vrijheid en welzijn. Te danken aan veel van de mensen waarvan ik nu de verhalen hoor. En die verhalen blijven zich maar herhalen, als een mantra.

Beelden van een vrije, welvarende stad

Wat een contrast: die verhalen van dood, marteling en verraad, terwijl we ondertussen zien hoe mensen in het hier en nu muziek maken in hun huis, koffie zetten, eten en een spelletje doen. De ontspanning straat haaks op het gevaar, de angst en de achterdocht die vijf jaar lang de vroegere bewoners hebben beheerst. Als kijker begin je te begrijpen dat een normaal leven niet mogelijk was tijdens de bezetting. Voor niemand. Op straat was je niet veilig, maar in huis door de razzia’s ook niet. Mijn waardering voor ons leven nu stijgt al kijkend met tientallen procentpunten. En tegelijkertijd mijn ontsteltenis. Dit is het dagelijks leven van mensen die nu in de Oekraïne en in Gaza leven…

Corona als toetssteen

Steve McQueen filmde drie jaar lang in Amsterdam. Ook tijdens de coronajaren. Beelden van demonstraties tegen de maatregelen roepen een echo op van de oorlog in de beelden van marechaussees als maanmannetjes in helm en harnas die het Museumplein leeg vegen.Toch zijn ze juist ook een echo van de vrije jaren zestig met de vrolijkheid en gezamenlijkheid, de creatieve leuzen en selfies van demonstranten met politieagenten. Terugkijkend naar de massale vaccincentra met de beelden van Amsterdam tijdens de bezetting, voel ik alsnog de vraag opdoemen: “Is dat goedje te vertrouwen?” Ben ik uit angst, gehoorzaamheid of goed vertrouwen gegaan?

Monument

Met De bezette stad heeft Steve McQueen een monument opgericht. Een monument voor wat oorlogsgeweld met een stad doet. Dat iedere burger wordt gedwongen het geweld te ondergaan, en je niet kan ontkomen aan je lot. Maar ook de verbluffende verhalen van moed, verzet en hulp aan medeburgers. Tegelijkertijd is De bezette stad een ode aan de vrijheid, de democratie en een betrouwbare overheid die het welzijn van alle burgers op het oog heeft en niet alleen van bevoorrechte groepen.

Ga kijken in de stad

Mocht je na de film zélf de straten van Amsterdam willen zien door de ogen van De Bezette Stad, dan kun je de luisterboeken van De bezette stad of de delen Centrum en Oost ieder apart gebruiken om door het oorlogsverleden te wandelen.

Meer lezen en kijken over de oorlog

Filmbibliotheken en boekenkasten puilen over oorlog. Op Meerdanvijftig schreven wij erover als er aanleiding voor was. Afgelopen jaar was de fascinerende televisieserie De Stamhouder te zien. In 2022 verscheen de aangrijpende documentaire ‘Love it was not’. Catherine Keyl schreef in 2021 het boek ‘Oorlogsvader’. Karin de Lange vierde 75 jaar bevrijding met de bespreking van de boeken die in het herdenkingsjaar 2020 het licht zagen. Eerder schreef ze ook over Afghanistan in boeken en film, toen de Taliban weer de dienst zijn gaan uitmaken. En natuurlijk besprak ze ook de loop van de geschiedenis veranderende komst van de atoombom in ‘Oppenheimer’.