Wat is waar en wat is niet waar? Dat is de vraag die de bioscoopbezoeker gedurende ‘Leonie, actrice en spionne’ op het puntje van de stoel houdt. De nieuwste film van cineaste Annette Apon volgt het leven van Gertrud Franziska Pütz (Leonie), dat op 28 oktober 1901 begon in het Duitse katholieke Bissen. Een dorpje aan de grens met Nederland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog smokkelde ze als tienjarig meisje voedsel voor het gezin over de met prikkeldraad beveiligde grens. Het was de start van een geruchtmakend bestaan, dat haar als actrice naar Nederland bracht. In Amsterdam werd ze gerecruteerd als dubbelspionne voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

‘Leonie, Actrice en Spionne’ behoort tot nieuwe stroming in film

‘Leonie, actrice en spionne’, vanaf morgen in de bioscoop te zien, hoort thuis in een nieuwe stroming in de film, waarin archiefbeelden worden gebruikt om het verhaal te vertellen. Eerder deed Ditteke Mensink dat in 2010 in de documentaire Farewell over de journaliste Grace Drummond die verslag deed van de tocht met een zeppelin over de Atlantische Oceaan. Andere voorbeelden zijn de oorlogsfilm ‘They shall not grow old ‘ van Lord-of-the-Rings-regisseur Peter Jackson over de Eerste Wereldoorlog  en ‘‘Ze noemen me Babu’, die nog in de bioscoop draait en het verhaal vertelt van één vrouw in de beelden van andere vrouwen. Ook in ‘Leonie, actrice en spionne’ wordt het verhaal verteld aan de hand van archiefbeelden. Ze vormen de ‘personages’ die de biografie van Leonie die zich later na haar huwelijk met een Amsterdamse eigenaar van een bakkersbedrijf met de achternaam Brandt tooide, tot leven wekken.

Trailer ‘They shall not grow old’.

Ode aan actrices van de stomme film

Filmfragmenten uit stomme films die in de jaren twintig en dertig zijn gemaakt, kleuren het leven in van ‘Leonie, actrice en spionne’. Een caleidoscoop van vele bekende en onbekende filmdiva’s, zoals Pola Negri en Fien de la Mar. Sommige filmfragmenten verbeelden slechts de elementen van het verhaal als verliefdheid, trouwen, toneelspelen, geheimen veroveren, ontmoetingen met hooggeplaatste Duitsers en Nederlanders. Andere tonen Leonie’s gemoedstoestand. De smachtende, dramatische, gekwelde of verliefde blikken in de beelden uit de jaren twintig geven de film, die wel wat van kijkers vraagt, de nodige lichtvoetigheid.

Het verhaal van Leonie Brandt is opgebouwd uit filmfragmenten uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw.

Acteurs vertellen verhaal bij beelden

Actrice Rifka Lodeizen vertelt het verhaal als Leonie, aan de hand van verhalen, brieven en dagboekfragmenten. Ook de filmmaakster Annette Apon zelf komt als voice over aan het woord overde zoektocht naar Leonie’s belevingen. Annette Apon las daarvoor dossiers, getuigenverklaringen en de biografie die Gerard Aalders over Leonie Brandt schreef. Daarnaast spelen Cas Enkelaar en Martijn van der Veen in de film een gesprek na dat in de jaren negentig plaatsvond tussen een oorlogsonderzoeker en de advocaat van Leonie. Zij praatten over het waarheidsgehalte van de verhalen (de onderzoeker) en Leonie’s beweegredenen (haar advocaat). Zo komt het onderwerp ‘wel of niet waar’ aan de orde in ‘Leonie, actrice en spionne’.

Cas Enkelaar en Martijn van der Veen spelen een gesprek na tussen oorlogsonderzoeker en advocaat uit de jaren ’90, waarin de vraag ‘waar of niet waar?’ aan de orde komt.

Vrijgevochten en geheimzinnig

Leonie Brandt komt in ‘Leonie, actrice en spionne’ naar voren als een mooie, vrijgevochten vrouw die het niet schuwde taboes te doorbreken. Ze verliet haar Duitse dorpje én haar huwelijk met een douanier om in Amsterdam actrice te worden. Ze slaagde via toeval en vrienden erin bij het toneel te komen. Een van de toneelstukken die ze zelf schreef bevatte een scène over abortus. In de jaren dertig van de vorige eeuw maakte dat een storm van kritiek los. Of het daardoor misschien kwam…het stuk werd in ieder geval een groot succes.

Over Leonie’s talent werd wisselend geoordeeld maar over haar schoonheid was iedereen het eens.

Eerst actrice dan spionne

Waarschijnlijk door een vriend kwam ze als spionne te werken voor Nederland, komen we in de film ‘Leonie, actrice en spionne’ te weten. Haar Duitse achtergrond en haar theatercarrière bracht haar in contact met Duitse legerofficieren die op hun beurt Leonie ook vroegen te spioneren. Met toestemming van haar Nederlandse opdrachtgevers werd ze zo dubbelspionne. Dat zette een serie dramatische gebeurtenissen in werking. Uiteindelijk kwam ze in de gevangenis in Scheveningen, het beruchte Oranjehotel en het kamp Ravensbrück terecht. Na de oorlog heeft ze een verslag geschreven over haar spionnenwerk om te gebruiken bij de verhoren van gevangen Duitse nazi’s. Toch belandde ze zelf in de jaren vijftig ook in de gevangenis vanwege haar Duitse spionageverleden in de jaren vijftig.

Mysterie stof voor fascinerende film

Ook na het zien van ‘Leonie, actrice en spionne’ blijf de levenslustige en avontuurlijke vrouw een mysterie. Haar spionnenwerk gebeurde in het geheim en bleef verborgen voor vrienden en gezin om mensen niet in gevaar te brengen. Men zegt dat er in het land een zucht van opluchting werd geslaakt toen Leonie in 1978 haar laatste adem uitblies. Ook door wijlen Prins Bernhard die door Leonie in verband was gebracht met de verraderlijke ‘stadhoudersbrief’. Het document is nooit gevonden en is één van de vele geheimen die het verleden tot op heden verborgen heeft gehouden. Maar daarmee ook genoeg stof voor deze fascinerende film van Annette Apon.

‘Leonie, actrice en spionne’ wordt uitgebracht door Amstelfilm.

Volgende week: interview met Annette Apon

Filmliefhebber? Lees dan ook over Weathering with you, over de Oscars en ook Wiette van Klingerens inspirerende films van 2019.